Pam’jatnyk, vstanovlený na počatku 20-ho storiččia, zobražav Marksa ta Enheĺsa. Liudy nazvaly jich “borodaniamy u vannij”

Na starij fotokartci 1918 roku Volodymyr Illič Lenin vystupaje bilia pidnižžia pam’jatnyka Karlu Marksu i Fridrichu Enheĺsu. Cia skuĺptura duže skoro stane ob’jektom žartiv moskvyčiv, i biĺšovyky namahatymuťsia prybraty jiji jakomoha švydše.

Istoryk-moskvoznaveć Tetiana Voroncova rozpovila, ščo moskvyči staly nazyvaty pam’jatnyk “borodani v bočci” abo “čoloviky u vanni”, i komunisty vyznaly, ščo vin dyskredytuje ideji komunizmu, choča mav propahuvaty jich.

Cej ta inši taki ž pam’jatnyky buly sporudženi v ramkach realizaciji “leninśkoho planu monumentaĺnoji propahandy”, jaký biĺšovyky staly pospichom realizovuvaty v kvitni 1918 roku.

Taku nazvu, jak pysav u svojich memuarach narodný komisar z prosvitnyctva Anatolij Lunačarśký, planovi dav osobysto Lenin.

“JA nazvav by te, pro ščo ja dumaju, monumentaĺnoju propahandoju”, – cytuje narkom slova voždia.

Holovnym že dokumentom, jaký zafiksuvav cej istoryčný proces, stav dekret Rady narodnych komisariv RRFSR vid 14 kvitnia 1918 roku “Pro zniattia pam’jatnykiv, sporudženych na česť cariv i jichnich sluh i vyroblennia proektiv pam’jatnykiv rosijśkoji socialistyčnoji revoliuciji”.

Dekret nakazuvav prybraty starorežymni pam’jatnyky i sporudyty novi v najkorotši terminy, ščo pryzvelo do pojavy na vulyciach monumentiv, jaki potim dovelosia šče švydše prybyraty.

“Najpotvorniši idoly”

U dekreti, jaký pidpysaly Volodymyr Lenin, Josyp Stalin i Anatolij Lunačarśký, jšlosia pro te, ščo vidpovidni pam’jatnyky cariam i jichnim sluham, “pidliahajuť zniattiu z plošč i vulyć ta častkovo perenesenniu do skladiv, častkovo – vykorystanniu utylitarnoho charakteru”.

“Dochodyly do krajnoščiv, chotily znesty i Midnoho veršnyka, i Katerynu, ščo stojiť v Jekaterynynśkomu skveri. Ale bula stvorena komisija, jaka skladalasia z dijačiv mystectva, kuĺtury, i jij vdalosia jich vidstojaty“

Tetiana Voroncova, istoryk-moskvoznaveć

Krim toho Rada narodnych komisariv takož vyslovliuvala bažannia, “ščob u deń 1 travnia buly vže zniati dejaki najpotvorniši idoly i vstanovleni perši modeli novych pam’jatnykiv na sud mas”.

Do holovnoho sviata komunistiv zalyšalasia vsioho para tyžniv, čas pidtyskav. U Moskvi nehajno znyščyly pam’jatnyky Oleksandru III, Mykoli II, heneralu Skobelievu.

U Petrohradi vdalosia vidstojaty vidrazu kiĺka monarchičnych pam’jatnykiv – v dekreti bulo skazano, ščo znesenniu pidliahajuť lyše pam’jatnyky, “jaki ne stanovliať interesu ni z istoryčnoji, ni z chudožnioji točky zoru”.

Jak rozpovidaje istoryk-moskvoznaveć Tetiana Voroncova, stvoryly komisiju, jakij vdalosia vidstojaty kiĺka monumentiv.

“Dochodyly do krajnoščiv, chotily znesty i Midnoho veršnyka, i Katerynu, ščo stojiť v Jekaterynynśkomu skveri. Ale bula stvorena komisija, jaka skladalasia z dijačiv mystectva, kuĺtury, i jij vdalosia jich vidstojaty”, – kaže istoryk.

U Petrohradi ž, jak pysav u svojich spohadach Lunačarśký, novi pam’jatnyky, postavleni na misce kolyšnich, takož buly nabahato jakisnišymy. Lenin, za joho slovamy, v jakýś moment skazav jomu, ščo z monumentaĺnoji propahandy v Moskvi ničoho ne výšlo: “Volodymyr Illič z sumnivom pochytav holovoju i skazav: “Ščo ž, u Petrohradi zibralysia vsi talanty, a v Moskvi bezdarnosti? ” Pojasnyty jomu take dyvne javyšče ja ne mih”.

“Tymčasovi vytvory”

Naspravdi v dekreti jšlosia ne pro terminove zvedennia monumentiv, a lyše pro “proekty pam’jatok rosijśkoji socialistyčnoji revoliuciji”.

Jšlosia ne tiĺky pro pam’jatky u vyhliadi statuj, Lenin takož zachotiv, ščob fasady budynkiv buly prykrašeni novoju symvolikoju abo jaskravymy revoliucijnymy vyslovliuvanniamy. Najholovnišym Lenin vyznačav ne tak jakisť vytvoru, skiĺky joho micnisť.

“Vsia naša nadija pokladena na tych liudej, jaki sami sebe hodujuť” – cia tablyčka bula vstanovlena ​​na typohrafiji “Utra Rossyy”

“Zamovte skuĺptoru takož tymčasovi, choča b z hipsu abo betonu, vytvory. Važlyvo, ščob vony buly dostupni dlia mas, ščob jich pomičaly. Važlyvo, ščob vony buly nastiĺky stijki do umovy našoho klimatu, ščo ne rozkysly, ne skaličylyś vid vitru, morozu i došču”, – ce cytata zi spohadiv Lunačarśkoho.

Odnak biĺšisť z pam’jatnykiv, sporudženych v ramkach realizaciji planu monumentaĺnoji propahandy, ne dožyly do našoho času. Častyna z nych zrujnuvalasia čerez te, ščo vony buly zrobleni z nejakisnoho materialu.

Za slovamy Tetiany Voroncovoji, z pam’jatnykiv, ščo buly vstanovleni v perši roky radianśkoji vlady i zberehlysia do našych dniv, biĺšisť buly zrobleni z micnoho kameniu.

Jak pryklad vona navela pam’jatnyk Fedoru Dostojevśkomu, roztašovaný u budivli kolyšnioji Marijinśkoji likarni v Moskvi.

“Pam’jatnyk buv vstanovlený na Cvitnomu buĺvari. Vin buv zroblený v 1914 roci, ale postavlený buv v ramkach planu monumentaĺnoji propahandy”, – skazala moskvoznaveć.

Na zaklyk Radianśkoji vlady vidhuknulysia i bahato znamenytych skuĺptoriv, i malovidomi – chtoś spivčuvav komunistam, dlia kohoś ce buv šans vyžyty v holodný čas.

“Dva čoloviky u odnij vannij”

“U cych pam’jatkach prysutnia jak avanhardna linija, tak i klasyčna nastupnisť i, jak ja b skazav, chudožnia samodijaĺnisť. Pry ciomu literaturný siužet, ideolohična spriamovanisť dominuvaly nad chudožnioju jakistiu”, – rozpoviv v interv’ju Rosijśkoji služby Bi-bi-si holovný architektor Centru istoryko- mistobudivnych doslidžeń Borys Pasternak.

Dijsno, krim kiĺkoch monumentiv, jaki buly bezumovno ocineni ekspertamy i zbereženi, osnovnu masu robit stanovyly abo eksperymenty, ščo ne znajšly pidtrymky ni u hliadačiv, ni u vlady, abo nejakisni vyroby.

Lunačarśký u svojich spohadach pysav, ščo “liutuvaly osoblyvo naši modernisty i futurysty”. Vin opysav vidrazu kiĺka robit, jaki vyklykaly najbiĺši superečky v suspiĺstvi. Po-perše, ce stosujeťsia Marksa i Enheĺsa, jakych, za joho slovamy, moskvyči nazyvaly takož Kyrylom i Mefodijem: “I, dijsno, vony buly zrobleni sviatymy mužamy, ščo vysovujuťsia načebto b z jakoji-nebuď vanny”.

“Dlia odnych bulo duže važlyvo zafiksuvaty novi v sučasnij istoriji imena, a dlia inšych – stvoryty matryciu mista “plošča i monument“

Jurij Dzyha, istoryk architektury

Inšý pam’jatnyk, ščo takož zalyšyv po sobi bezlič lehend, buv statujeju anarchista Mychajla Bakunina roboty Borysa Koroliova.

Zhodom Koroliov proslavyvsia jak radianśký skuĺptor-monumentalist, jaký praciuvav u realistyčnij maneri, a todi joho pam’jatnyk Bakuninu buv vykonaný u futurystyčnomu styli.

Isnuje vidrazu kiĺka lehend pro joho vstanovlennia i znyščennia. Lunačarśký pyše, ščo monument buv nastiĺky strašnym, ščo joho pidirvaly anarchisty.

Zhidno z inšoju versijeju, jaku v interv’ju Bi-bi-si vyklala Tetiana Voroncova, odyn z robitnykiv vidkryv opalubku, jakoju bula ukryta skuĺptura, i vid pereliaku vtratyv svidomisť. Pislia cioho do pam’jatnyka poklykaly Lunačarśkoho, jaký nakazav prybraty monumentaĺnu sporudu.

Buly j inši roboty, chudožnia cinnisť jakych zdalasia vladi nastiĺky nyźkoju, ščo jich dovelosia terminovo prybraty popry potrebu v propahandi.

Vyhliad mista

Naspravdi plan monumentaĺnoji propahandy ne buv prostym zaklykom prybraty z vulyć i plošč odnych “potvornych bovvaniv” i zaminyty jich na inšych. U svojich spohadach Lunačarśký vkazuje, ščo Lenina nadychaly ideji italijśkoho filosofa-utopista Tommazo Kampanelly, jaký opysuvav komunistyčne misto-utopiju zi statujamy ta freskamy.

Jak rozpoviv v interv’ju Bi-bi-si profesor Moskovśkoho architekturnoho instytutu (MARCHI), istoryk architektury Jurij Dzyha, plan monumentaĺnoji propahandy buv sprýniatý sered architektoriv i skuĺptoriv po-riznomu.

“Dlia odnych bulo duže važlyvo zafiksuvaty novi v sučasnij istoriji imena, a dlia inšych – stvoryty matryciu mista “plošča i monument “, – rozpoviv vin.

Dijsno, v perši roky realizaciji planu čerez brak hrošej vse spravdi zvodylosia do prostoho vstanovlennia skuĺptur, a v 1918 roci ce i zovsim bulo schože, za slovamy eksperta, na peredsviatkove prykrašannia mista transparantamy.

Pam’jatnyk, za joho slovamy, orhanizovuje miśký prostir navkolo sebe, i z časom vstanovleni v radianśký čas pam’jatnyky staly stvoriuvaty oblyččia Moskvy.

“Napryklad, u nas Buĺvarne kiĺce maje po svojich kinciach dejaki monumenty. I je svij kanon … Tobto sformuvalasia tradycija, jaka schodyť do tych časiv, pro jaki vy hovoryte”, – skazav Jurij Dzyha.

Bahato idej planu monumentaĺnoji propahandy znajšly vtilennia v stalinśkomu Heneraĺnomu plani rekonstrukciji Moskvy 1935 roku, jaký, jak zaznačaje profesor MARCHI, v pevnomu sensi prodovžuje dijaty j dosi.

Pro tymčasovi ramky planu monumentaĺnoji propahandy hovoryty skladno. Chtoś vvažaje, ščo vsia istorija radianśkoji miśkoji skuĺptury – ce tradycija, zakladena Leninym, i tomu plan dijav šče dovhi roky.

Odnak, za slovamy Tetiany Voroncovoji, v 1918 roci biĺšovyky zaklykaly stavyty pam’jatnyky nechaj i revoliucijnym, ale vse-taky pyśmennykam, chudožnykam, kompozytoram, a ne tiĺky revoliucioneram. Zhodom že v SRSR holovnoju temoju dlia pam’jatnykiv stav sam avtor ideji monumentaĺnoji propahandy Lenin.

Dlia inšych že cia prohrama zakinčylasia razom z chvyleju masovych tymčasovych skuĺptur, jaki prodovžuvaly stavyty v mistach šče kiĺka rokiv, perš niž z’javylasia radianśka monumentaĺna škola z jiji hranitnymy statujamy.