27 travnia vypovniujeťsia 20 rokiv, vidkoly Oleksandr Solženicyn povernuvsia do Rosiji.
U suspiĺnij svidomosti vin zakripyvsia u rozriadi velykych pyśmennykiv, ale, mabuť, šče biĺše slavy zažyv jak istoryk i netryviaĺný polityčný myslyteĺ.
U solženicynśkij kartyni svitu Ukrajina posidala važlyve misce.
V lypni 1990 roku “vermontśký vidliudnyk” stvoryv znamenyte ese “Jak nam oblaštuvaty Rosiju”, jake počynalosia slovamy: “Hodynnyk komunizmu – svoje vidbyv. Ale betonna sporuda joho šče ne zavalylasia. I jak by nam, zamisť zviĺnennia, ne rozpliuščytysia pid jiji rujinamy”.
18 veresnia joho nadrukuvaly odnočasno v “Lyteraturnoj hazete” ta “Komsomoĺskoj pravde” zahaĺnym nakladom u 28 mln prymirnykiv – peršý publicystyčný tvir avtora, vydaný u nioho na baťkivščyni.
Publika ocinyla ce “nam”. Vid krajiny ta jiji problem Solženicyn sebe ne vidokremliuvav, choča vona joho dviči, za vyslovom Jevhena Jevtušenka, “šturchnula čobotyščem”.
Honorar za stattiu Solženicyn pererachuvav na korysť žertv avariji na Čornobyĺśkij AES. Nazva ese uvijšla u šyroký vžytok i zhodom stala aforyzmom.
Značna častyna tekstu bula prysviačena Ukrajini ta pravyĺnym, u rozuminni Solženicyna, vidnosynam miž neju i Velykorosijeju.
Trybuna výšla vysoka. Praktyčno kožen hromadianyn SRSR, jaký choč trochy cikavyvsia politykoju, pročytav ese i choča b ščoś iz nioho vynis dlia sebe.
Odnak istorija stala rozvyvatysia ne za Solženicynom.
“Mene, na žaĺ, ne počuly. Abo ne zrozumily”, – konstatuvav vin zhodom.
Naskiĺky dumky Solženicyna koreliujuť z nynišnimy podijamy?
Na dumku sposterihačiv, uvažnym i zhidlyvym čytačem znamenytoji statti buv Volodymyr Putin. Polityka Kremlia majže cilkom zbihajeťsia z vyslovlenymy v nij idejamy.
Vid imperiji do nacionaĺnoji deržavy
Holovna dumka Solženicyna – Rosiji treba skynuty tiahar, ščo stav neposyĺnym, i peretvorytysia z imperiji v “normaĺnu” krajinu.
“Ce škidlyve vykryvlennia našoji svidomosti: zate krajina velyka, z namy vsiudy rachujuťsia! “
Oleksandr Solženicyn
Deržavotvorčym cementom vin vvažav ne ideolohični cinnosti, jakymy b ti ne buly, a nacionaĺno-etnične načalo, kuĺturu, relihiju i mentalitet.
Vidpovidno, Solženicyn proponuvav bez zajvych rozmov i oporu vidpustyty na vsi čotyry boky 11 respublik SRSR z 15 i rišuče vidmovytysia vid pretenzij na roĺ hlobaĺnoji nadderžavy.
“JA z tryvohoju baču, ščo rosijśka nacionaĺna samosvidomisť, jaka nyni probudžujeťsia, velykoju svojeju častkoju nijak ne može zviĺnytysia vid rozlohoderžavnoho myslennia, vid imperśkoho durmanu. Nemaje u nas syl na okolyci, ni hospodarśkych syl, ani duchovnych. Ce škidlyve vykryvlennia našoji svidomosti: zate krajina velyka, z namy vsiudy rachujuťsia!”, – dovodyv Solženicyn.
Sudiačy z zajav dejakych rosijśkych politykiv druhoho riadu, i, osoblyvo, z vyslovliuvań v interneti peresičnych hromadian, ciu tezu vony siohodni vvažajuť zastariloju. Na jichniu dumku, u Rosiji, ščo “vstala z kolin”, uže z’javylysia syly dlia “rozlohoderžavnoho myslennia”.
Porožni polyci mahazyniv ta inši trudnošči kincia 1980-ch – počatku 1990-ch rokiv zalyšylysia v mynulomu. Vybir miž ambicijamy i liudśkym žyttiam dlia sebe častkovo vtratyv hostrotu. Syte isnuvannia, vsupereč pidručnykam z sociaĺnoji psycholohiji, pryzvelo ne do pošyrennia buržuaznoho indyvidualizmu, a do vidrodžennia velykoderžavnych nastrojiv, prynajmni, u častyny suspiĺstva.
Za slovamy polityčnoho komentatora Kostiantyna Ehherta, nastroji bahatioch rosijan siohodni možna ocharakteryzuvaty tak: “Mašynu ja kupyv. A de moja imperija?!”
Ale reaĺna polityka Kremlia, jak vvažajuť bahato ekspertiv, gruntujeťsia ne na imperśkij, a na nacionaĺnij ideji.
“Bahatonacionaĺna imperija prypyniaje svoje isnuvannia naviť u fantomnij formi, na zminu jij ide polityka zbyrannia rosijśkych zemeĺ, jaka stavyťsia vyšče sprob buď-jakoju cinoju zberehty osoblyvi stosunky z postradianśkymy deržavamy. Rosija peretvoriujeťsia na zvyčajnu nacionaĺnu deržavu, i v pryncypi ce dobre”, – zajavyv Rosijśkij službi Bi-bi-si politoloh Stanislav Bielkovśký, komentujučy prýednannia Krymu.
Dva narody
Dlia Ukrajiny, Bilorusi i Kazachstanu, v jakomu biĺšisť naselennia na toj moment stanovyly etnični rosijany, Solženicyn myslyv inšu doliu. Vony, na joho dumku, povynni buly utvoryty novu federaciju: Rosijśký Sojuz.
Ale čy zachočuť ukrajinci žyty v deržavi, v nazvi jakoji je slovo “rosijśký”? Čy vvažajuť sebe odnym narodom z velykorosamy? U 1990 roci, a nyni, pislia čverti stolittia nezaležnoho isnuvannia – i pohotiv?
“Zvyčajno, jakščo b ukrajinśký narod DIJSNO pobažav vidokremytysia – nichto ne posmije utrymuvaty joho syloju“
Oleksandr Solženicyn
“Braty! Ne treba cioho žorstokoho rozdilu! – Ce zaťmarennia komunistyčnych rokiv. My razom perestraždaly radianśký čas, razom potrapyly v cej kotlovan – razom i vyberemosia”, – perekonuvav Solženicyn, zhadujučy i spiĺne pochodžennia vid Kýivśkoji Rusi, i zmišani šliuby, i rehiony, “de zrodu staroji Ukrajiny ne bulo, jak “Dyke Pole” kočivnykiv – Novorosija, abo Krym, Donbas”.
“Čomu b nam ne rozdilyty biĺ za smertni muky Ukrajiny v radianśký čas. Ale zvidky cej zamach: po žyvomu vidrubaty Ukrajinu?” – pysav vin.
Odnak važlyvo vidznačyty: Solženicyn nedvoznačno vvažav, ščo ukrajinci i rosijany – dva riznych narody. Blyźki, ale dva, a ne odyn. U ciomu sensi joho pohliady zbihalysia z oficijnoju radianśkoju pozycijeju.
Pravda, avtor statti ne zabuv naholosyty, ščo podil kolyś jedynoji velykoruśkoji narodnosti vidbuvsia vnaslidok “monhoĺśkoji navaly ta poĺśkoji kolonizaciji”. Ale vyznavav joho dokonanym faktom. Ščo stalosia, te stalosia.
Vidkryto rosijśki oficijni osoby takoho, zrozumilo, ne hovoriať. Ale v suspiĺstvi pobutuje dumka, ščo nijakoji ukrajinśkoji naciji ta movy ne isnuje v pryncypi, a je rosijany, jaki vidbylysia vid ruk i jakych pidburiujuť Zachid i “halyčany”, i pivdenný selianśký dialekt. Navčylysia by pravyĺno hovoryty po-rosijśky, i problem ne bulo b!
Zahalom liberaĺna hazeta “Moskovśký komsomoleć” v 1990-ch rokach leď ne v kožnomu materiali pro Ukrajinu transkrybuvala rosijśkymy literamy slova “samostýna” i “nэzalэžna”. Napysaty “independentni Spolučeni Štaty” nikomu ne spalo b na dumka, a ot ideja pro te, ščo Ukrajina može buty nezaležnoju, vyklykala pryplyvy sarkazmu. Jak u Majakovśkoho: “Zvidky, movliav, i ščo ce za heohrafični novyny?”.
Z odnoho boku, Solženicyn tež viddav danynu vyhadkam pro “nenarodnu movu”, nibyto štučno stvorenu v druhij polovyni XIX stolittia “pry avstrijśkomu pidtravliuvanni”. Choča Ivan Kotliarevśký i Taras Ševčenko, jaki žyly značno raniše, i v Rosijśkij imperiji, a ne v Avstriji, pysaly literaturnoju ukrajinśkoju.
Katerynynśký kancler Andrij Bezboroďko, jaký bravuvavsia tym, ščo, za vyslovom Puškina, “v kniazi strybnuv z chochliv”, liubyv ozdobyty svoju movu malorosijśkymy slovamy. “Trošky pomerekaem”, – kazav vin, koly bulo potribno obmirkuvaty ščo-nebuď. Tobto riznycia miž movamy vže v XVIII stolitti bula očevydna i dlia Bezboroďka, i dlia joho peterburźkoho otočennia.
Z inšoho boku, Solženicyn ne dozvoliav sobi žartiv nad “movoju” v dusi bulhakivśkych “kotiv” i “kytiv”, a zaklykav považaty nacionaĺni počuttia i kuĺturu ukrajinciv, cytujučy istoryka pozamynuloho stolittia Mychajla Drahomanova: “nerozdiĺno, ale j ne zmišano”.
“Z druželiubnistiu i radistiu potribno rozkryty šliach ukrajinśkij ta biloruśkij kuĺturi ne tiĺky na terytoriji Ukrajiny i Bilorusiji, a j Velykorosiji. Nijakoji nasyĺnyćkoji rusyfikaciji, ničym ne pryhnoblený rozvytok paraleĺnych kuĺtur”, – pysav vin.
Ale proty deržavnoji nezaležnosti Ukrajiny zaperečuvav katehoryčno.
Ščopravda, robyv zasterežennia: “Zvyčajno, jakščo b ukrajinśký narod DIJSNO pobažav vidokremytysia – nichto ne posmije utrymuvaty joho syloju”. Ale tut že dodavav: “Tiĺky MISCEVE naselennia može vyrišuvaty doliu svojeji miscevosti, svojeji oblasti”.
Pohliady Solženicyna nazyvaly i politykoju “našym ta vašym”, i “pryhladženym šovinizmom”, i jedyno pravyĺnym pidchodom. Vin uzahali buv neordynarnoju osobystistiu.
Zustrič Putina i Solženicyna v 2000 roci
Zadum i reaĺnisť
Na dumku istorykiv, plan Solženicyna cilkom mih materializuvatysia, jakby perechid do demokratiji ta rynku zdijsnyvsia šliachom evoliuciji.
Pislia serpnevoho putču peresični kýany zahovoryly pro te, ščo “vony tam, u Moskvi, vsi boževiĺni, sami lyše turboty dobrym liudiam: to nadumaly zaboronyty pyty horilku, to zatijaly perebudovu, to vyrišyly, ščo perebudova – ce pohano i počaly na tankach po vulyciach jizdyty!”
Respublikanśkij nomenklaturi, pryrodno, chotilosia staty suverennoju: zovsim inšý status i možlyvosti.
Nastroji verchiv i nyziv zbihlysia. Referendum, na neobchidnosti jakoho napoliahav Solženicyn, projšov u hrudni 1991 roku i prynis 90,3% holosiv za nezaležnisť.
U rosijśkomu kerivnyctvi todi perevažyla dumka, ščo rynkovi reformy krašče provodyty bez respublik: i tak dovelosia neprosto, a jakby kožen krok treba bulo uzhodžuvaty z Kýevom, Minśkom, tym biĺše, Taškentom – vzahali z miscia ne zrušyly b.
U rezuĺtati stalosia te, ščo stalosia.
Pid čas nynišnioji kryzy Volodymyr Putin vyslovliuvavsia v tomu dusi, ščo ukrajinci i rosijany, po suti, odyn narod. U Kýevi uhledily v ciomu ne rozkryti obijmy, a prychovanu zahrozu.
Za slovamy dobre obiznanoho holovnoho redaktora “Эcho Moskvы” Oleksija Venedyktova, Putin v duši vvažaje Ukrajinu “kanoničnoju terytorijeju Rosijśkoji Deržavy”. Vsiu, a ne tiĺky Krym!
V pryncypi Oleksandr Solženicyn myslyv analohično.
Pry ciomu rosijśký lider projavliaje sebe jak realist i prahmatyk, jaký vmije rozrizniaty bažane i rozumne: prýednav te, ščo možna vziaty i utrymuvaty porivniano lehko, i dali ne jde.
Tež cilkom za Solženicynym.