Tanky výavylysia napročud efektyvnoju zbrojeju, choča perši j buly schoži
na suchoputni bronenosci

Buď-jaka vijna – najkrašče žyvyĺne seredovyšče dlia vijśkovoji promyslovosti. Perša svitova ne stala vyniatkom, biĺše toho – vona uvijšla v istoriju cilym perelikom novych vydiv zbroji, vperše zastosovanych same pid čas neji.

Bahato čoho z toho, ščo strilialo, pidryvalo, trujilo čy inšym sposobom znyščuvalo protyvnyka v cij vijni, výavylosia neefektyvnoju zbrojeju i vid nioho vidmovylysia.

Napryklad, otrujni rečovyny čy dyryžabli: ani te, ani inše masovo ne zastosovuvaly v nastupnych konfliktach.

Inši vydy ozbrojeń, navpaky, za ti kiĺka rokiv z’javylysia na svit, zmicnily i naviť sformuvalysia nastiĺky, ščo pryncypovo ne zminylysia dosi.

Napryklad, tanky v jich klasyčnomu komponuvanni, jake isnuje i zaraz, buduvaly vže v Peršu svitovu.

Chto peršym zastosuvav hazy?

Otrujni rečovyny staly, napevno, odnym iz symvoliv cijeji vijny. Smerť vid otrujennia bula strašnoju – rizni rečovyny dijaly po-riznomu, vyklykajučy opiky abo spazmy čy syĺnu krovoteču. Často smerť nastupala ne vidrazu – poterpilý dovho mučyvsia v hospitali.

Ti, ščo vyžyly, často slipnuly, straždaly vid uražennia škiry abo vnutrišnich orhaniv.

Jak možna pislia cioho dorikaty v bojahuztvi soldatam, jaki čymduž tikaly pid čas hazovoji ataky, leď pobačyvšy žovti abo zelenuvati chmary, ščo plyvuť u bik jichnich pozycij?

Rosijśki soldaty v protyhazach

Zaraz vže skladno skazaty, chto same zastosuvav peršym otrujnu rečovynu v boju: francuzy vykorystovuvaly sliozohinný haz v malych kiĺkostiach šče na samomu počatku vijny, prote ce ne malo praktyčno žodnoho efektu. Často obstriliv chimičnoho charakteru nimci prosto ne pomičaly.

Nimci peršymy staly zastosovuvaty otrujnu rečovynu u velykych masštabach. Spočatku bezuspišno – u Poĺšči proty rosijśkoji armiji v sični 1915 roku. Potim, čerez kiĺka misiaciv, 22 kvitnia 1915 roku nimećka armija rozporošyla 168 tonn chloru v storonu pozycij francuziv bilia ričky Ipr.

Cia znamenyta ataka vyklykala spravžniu paniku sered francuziv, zmusyvšy jich vidstupyty. Vtim, nimećki vijśka ne zmohly skorystatysia rezuĺtatamy ataky i skazaty, ščo haz syĺno dopomih nimciam u nastupi, ne možna.

Choča slidom za Nimeččynoju vyrobliaty i inodi vykorystovuvaty haz staly Francija, Velyka Brytanija, Avstro-Uhorščyna, Italija, SŠA i Rosija, ce zbroja bula biĺš efektnoju, niž efektyvnoju.

Meteorolohična zaležnisť

Pry peršomu ž vykorystanni hazu proty rosijśkoji armiji výavylosia, ščo sičnevi morozy – najbiĺš nevidpovidna pohoda dlia otrujnoji rečovyny (zokrema – metilbenzil bromidu), jaký prosto zamerzav v povitri i vypadav na zemliu.

Potim vže z’jasuvalosia, ščo chimična zbroja – rič dosyť prymchlyva.

Zastosuvanniu otrujnych rečovyn často zavažav došč. Jich bulo bezhluzdo rozporošuvaty, koly protyvnyk perebuvav na vysočyni: haz často skupčuvavsia v nyzynach, ne zavdajučy škody.

Brytanśki soldaty, jaki vtratyly zir v rezuĺtati hazovoji ataky

Buď-jaký viter, ščo zminiuje napriamok, mih prosto vidnesty haz i u zvorotný bik, jak inodi j traplialosia, i todi napadnyky stavaly žertvoju svojeji vlasnoji zbroji.

Narešti, v usich krajinach nehajno staly rozrobliaty kontrzachody, počynajučy vid protyhaziv i zakinčujučy medyčnymy preparatamy, ščo takož znyzylo efekt vid chimzbroji.

Z inšoho boku, strašna smerť vid otrujennia liakala nastiĺky, ščo sama pojava zelenuvatoji chmary hazu dijsno zmušuvala soldativ vidstupaty.

Efektyvnymy buly takož i chimični snariady: vony buly zručnišymy, choča i priamo porušuvaly Haaźku deklaraciju 1899 roku “Pro nevykorystannia snariadiv, ščo majuť jedynym pryznačenniam pošyriuvaty zadušlyvi abo škidlyvi hazy”.

Pislia Peršoji svitovoji vijny chimičnu zbroju tak biĺše i ne zastosovuvaly šyroko pid čas masštabnych bojovych dij: jiji vykorystovuvaly lyše dlia obmeženych operacij.

Suchoputni bronenosci

Brytanija – rodonačaĺnycia husenyčnych broniovanych mašyn, ozbrojenych harmatamy abo kulemetamy. Brytanci j nazvaly tank tankom.

Ce slovo v perekladi z anhlijśkoji označaje “cysterna”, “bak”. A nazvoju vijśkovych mašyn vono stalo čerez pidvyščenu sekretnisť – u transportnych dokumentach fihuruvaly jakiś “cysterny”.

Na vidminu vid otrujnych rečovyn, tanky maly čy ne najsyĺnišý vplyv na rozvytok vijśkovoji spravy v XX stolitti.

Jak i u vypadkach z inšymy techničnymy novynkamy, v samomu počatku ne isnuvalo žodnych zakoniv, pravyl i tym biĺše tradycij tankobuduvannia.

Fantazija u konstruktoriv bula burchlyvoju, ale vse odno ce buly rizni varianty suchoputnoho vijśkovoho korablia

Perši brytanśki mašyny, jak i nimećki j amerykanśki, buly rezuĺtatom sprob jakymoś čynom stvoryty suchoputný mini-bronenoseć. Vyniatkom na tli cych biĺš-menš schožych proektiv buv rosijśký tank, stvorený inženerom Mykoloju Lebedenkom v 1915 roci.

Vin javliav soboju hihantśku konstrukciju na dvoch dev’jatymetrovych kolesach, z odnym nevelykym, vynesenym nazad na dovhastij balci. Tank pobuduvaly v jedynomu ekzempliari i ne prýnialy na ozbrojennia, ale vin demonstruje nam, jak na toj čas praciuvala konstruktorśka dumka, ne obmežena žodnymy tradycijamy i dosvidom.

Debiut tankiv na teatri vijśkovych dij možna nazvaty cilkom uspišnym – perša tankova ataka v istoriji vidbulasia v bytvi na Sommi 15 veresnia 1916 roku. Čerez polomky j inši neprýemnosti z majže 50 tankiv “Mark I” do nimećkych tranšej distalyś lyše blyźko desiaty, ale vony, tym ne menš, postavlene zavdannia vykonaly.

Tanky ne staly tijeju dyvo-zbrojeju, jaka zmohla zminyty chid vijny, – vony buly ne nadto nadijni, vsi storony švydko navčylysia z nymy borotysia za dopomohoju artyleriji, narešti, sami heneraly ne cilkom rozumily todi, jak možna vykorystovuvaty ci stalevi korobky v boju.

Peršý “spravžnij” tank

Blyžče do kincia vijny spravžnioju sensacijeju (choč i ne osoblyvo pomičenoju na toj čas) stala pojava na poli boju francuźkych lehkych tankiv Renault-FT17.

Francuźki vijśka vchodiať do Rejnlanda. Soldat poruč z tankom Renault FT17 – peršym “spravžnim” tankom

Francuzy vykorystovuvaly vlasni važki tanky Saint-Chamond, jaki, jak i brytanśki čy nimećki analohy, buly takymy sobi suchoputnymy bronenosciamy. Jich zavdanniam bulo pidtrymuvaty pichotu, ruchajučyś razom iz neju.

Odnak nezabarom francuzy usvidomyly, ščo armiji hostro ne vystačaje lehkych broniovanych mašyn, jaki zmohly b dijaty viĺniše, bez pryv’jazky do pichoty. Jim potribna bula kavalerija novoho typu.

I avtomobiĺna kompanija Renault rozrobyla tank, jaký vidpovidav vymoham vijśkovych. Vlasne, kompanija pobuduvala peršý tank, jakym my znajemo joho teper.

Renault-FT17 výšov nastiĺky efektyvnym, ščo komponuvannia cioho tanka (bašta z osnovnym ozbrojenniam nahori, motorno-transmisijne viddilennia zzadu, bojove viddilennia poperedu) stalo klasyčnym i zberihajeťsia majže u vsich tankach dosi.

U ciomu sensi ne lyše radianśký T-34, ale i rosijśký T-90 i amerykanśký “Abrams” – vsi vony naščadky francuźkoho lehkoho Renault, ščo vojuvav na poliach Peršoji svitovoji.

Kulemety

Stroho kažučy, zbroja, zdatna striliaty čerhamy, z’javylasia zadovho do Peršoji svitovoji.

Šče v seredyni XIX stolittia z’javylysia bahatostvoĺni mitraĺjezy (do reči, i v Peršu svitovu kulemety často prodovžuvaly nazyvaty mitraĺjezami), kartečnyci (najvidomiša – revoĺverna kartečnycia konstrukciji Hatlinha, jaku vykorystovuvaly u hromadianśkij vijni v SŠA).

Nimećký rozrachunok kulemeta na pozyciji – ce kulemet systemy Maksyma

Odnak povnistiu avtomatyčnym ce ozbrojennia vvažaty bulo ne možna – ci hromizdki bahatostvoĺni abo barabanni mechanizmy pryvodyly v diju rukiv’jam, jake ruchalo spuskový mechanizm – u kožnomu vypadku rizný.

Peršym dodumavsia, jak vykorystovuvaty enerhiju viddači dlia stvorennia povnistiu avtomatyčnoji zbroji, brytanśký konstruktor amerykanśkoho pochodžennia Hajrem Maksym. Kulemet Maksyma (v rosijśkij movi naholos tradycijno zazvyčaj stavyťsia na ostanniomu skladi, todi jak u joho imeni vono stavylosia na peršý) z’javyvsia v 1884 roci.

U Velykij Brytaniji i vzahali na Zachodi vin biĺše vidomý, jak kulemet “Vikers” – za nazvoju firmy, jaka joho vyhotovliala. Zbroja výavylasia nastiĺky efektyvnoju, ščo jiji vypuskaly za licenzijeju naviť u Nimeččyni.

Maksym buv talanovytym vynachidnykom, i proslavyvsia b, mabuť, inšymy svojimy robotamy, jakby ne zachopyvsia strilećkoju zbrojeju.

Isnuje lehenda, zhidno z jakoju vin zustriv u Vidni znajomoho amerykancia, jaký skazav jomu: “Kydaj ty svoju chimiju i elektryku! Jakščo chočeš zarobyty kupu hrošej, prydumaj ščoś take, ščo dopomože cym jevropejciam krašče rizaty odyn odnomu horlianky”.

Tak ce bulo čy ni – nevidomo, ale odne z najefektyvnišych ozbrojeń Peršoji svitovoji prydumav same vin.

Zbroja majbutnioho

U 1917 roci amerykanśký zbrojar Džon Brauninh počav rozrobliaty važký kulemet dlia armiji SŠA. U 1918 roci počalysia vyprobuvannia kulemeta kalibru .50 (.50 – v amerykanśkij systemi označaje pivdiujma).

Na osnovi cioho kulemeta z nevelykymy doopraciuvanniamy v 1933 roci na ozbrojennia buv uziatý znamenytý Browning M2, jakym amerykanśka armija korystujeťsia i dosi.

Pid čas Peršoji svitovoji buly stvoreni takož ručni kulemety – polehšeni zrazky, z jakymy možna bulo naviť jty v ataku.

Otrymaly rozvytok i inši typy avtomatyčnoji zbroji, jak velykokaliberni, tak i zovsim lehki.

U 1916 roci na rumunśkomu fronti v rosijśkij armiji buv zastosovaný “avtomat Fedorova”.

Ce buv faktyčno proobraz šturmovoji hvyntivky – krok čerez odnu schodynku v evoliuciji strilećkoji zbroji. Pravda, cej avtomat ne rozvyvaly, choča i zastosovuvaly v bojovych umovach.

Same v cej čas u bahatioch krajinach buly stvoreni avtomatyčni hvyntivky, jaki nabuly pošyrennia u Druhij svitovij.

Nebesný teror

U peršij polovyni XX stolittia na doliu brytanciv vypalo tryči stavaty cilliu povitrianych operacij Nimeččyny. I vsi try razy ce vyprobuvannia bulo ne z lehkych.

U 1940-41 rokach London perežyv 57-denný žachlyvý “Blic”, koly v rezuĺtati naliotiv Liuftvaffe zahynuly biĺše 40 tysiač liudej.

Ceppelin buv dyryžablem žorstkoji konstrukciji

Vlitku 1944 roku na misto staly padaty “bomby, jaki dzyžčaly” – nimećki krylati rakety Fau-1. Odnak zadovho do cioho nimećki dyryžabli-ceppeliny bukvaĺno teroryzuvaly London svojimy ničnymy naliotamy vsiu Peršu svitovu vijnu.

U porivnianni z “Blicom” zbytok vid bombarduvań Londona nimećkymy dyryžabliamy buv, zvyčajno, ne nastiĺky velykym, ale šok vid bomb, jaki sypalysia z nebes, pereocinyty skladno.

Londonciam 1914 roku v najstrašnišomu sni ne mohlo pryvyditysia, ščo voroh može raptovo obrušytysia na jichnie misto z neba temnoji noči. Pam’jať pro ce vony zberihajuť dosi.

“Ce misce tut na vulyci Červonoho Leva – bomba vpala pered tavernoju “Deĺfin”. Čolovik, jaký obsluhovuvav hazový svityĺnyk, zahynuv na misci. Šče dvi liudyny takož buly poraneni i pomerly. I vsia vulycia pered pabom bula bukvaĺno rozbyta”, – rozpovidaje u svojemu dokumentaĺnomu fiĺmi pro ceppeliny korespondent VVS Ben Robinson.

Na naberežnij Temzy nepodalik vid kompleksu Brytanśkoho parlamentu stojiť metalevý Sfinks, pryvezený z Jehyptu. Skuĺptura bukvaĺno pociatkovana dribnymy rvanymy otvoramy. Tablyčka, vstanovlena poruč, pojasniuje, ščo ce slidy vid oskolkiv bomby, skynutoji 8 veresnia 1915.

Povitriani krejsery

Ceppelin buv dyryžablem žorstkoji konstrukciji. Na vidminu vid napivžorstkych, ščo maly nevelyký karkas, i m’jakych, jaki prosto javlialy soboju hondolu, pryv’jazanu do povitrianoji kuli, jich zbyraly z ferm, do jakych kripyly obšyvku, kabinu (inodi vona bula roztašovana vseredyni dyryžablia), motory z propeleramy.

Čerez vidsutnisť heliju ceppeliny trymalysia v povitri za dopomohoju vodniu. Choča vony i javlialy soboju po suti hihantśku bombu, hotovu vybuchnuty vid buď-jakoji iskry, konstrukcija bula nastiĺky doskonaloju, ščo zbyty ceppelin bulo duže neprosto.

Vodeń buv useredyni u velyčeznych jemnostiach, vid potrapliannia kuli v jaki korabeĺ lyše vtračav častynu hazu i trochy znyžuvavsia. Zhodom brytanci staly vykorystovuvaty speciaĺni bomby, skydajučy jich na dyryžabli, ščob vyklykaty biĺši požeži.

Morane Saulnier L – francuźký vynyščuvač, jaký peršym zbyv Ceppelin

Ceppeliny rozvyvaly prystojnu švydkisť, naviť peršymy litaly na vysoti blyźko 3000 metriv, nedosiažni dlia zenitnoho vohniu. Potim jichnia vysota i švydkisť značno zrosly.

Vynyščuvači ž perebuvaly v toj čas na takomu ranniomu etapi rozvytku, ščo zahroza jichnioji ataky bula ne duže serjoznoju. Tak ščo Brytanija bula praktyčno bezzachysnoju.

Blyžče do kincia vijny sojuznyky doklaly vsich zusyĺ dlia toho, ščob nalioty prypynylysia. Postijno udoskonaliuvalasia systema PPO, z’javylysia biĺš doskonali litaky, zenitni znariaddia, naviť zvukovi radary.

Zreštoju udary po bazach ceppeliniv i opir PPO, jaký postijno zrostav, zrobyly rejdy na London zanadto dorohoju spravoju, i Nimeččyna postupovo jich skorotyla.

Sojuznyky takož vykorystovuvaly dyryžabli, vkliučno z žorstkymy, prote v osnovnomu dlia rozviduvaĺnych cilej.

Vže pislia vijny firma Zeppelin buduvala pasažyrśki dyryžabli i naviť prodavala jich v SŠA, odnak katastrofa “Hindenburha” v Ńju-Jorku postavyla krapku na ciomu vydi povitrianoho transportu.

Litaky

Dyryžabli pry vsich svojich nezaperečnych perevahach (daĺnisť diji, avtonomnisť, velyke korysne navantažennia), vse ž taky maly i serjozni nedoliky: obsluhovuvaty povitriani korabli bulo neprosto, a buduvaty – nejmovirno doroho.

Tym časom bukvaĺno za rik do počatku Peršoji svitovoji, v Rosiji z’javyvsia peršý litak, jaký potencijno mih staty važkym bombarduvaĺnykom – konkurentom nimećkym ceppelinam.

Navesni 1913 povitrianý korabeĺ “Hrand” zdijsnyv seriju poliotiv v Peterburzi. Todi take zdavalosia nejmovirnym – biĺšisť fachivciv vvažaly, ščo aviacija ne zmože zrobyty krok dali nevelykych mašyn z odnym dvyhunom. U žovtni 1913 buv hotový vže nový čotyrymotorný “Illia Muromeć” – peršý u sviti važký bombarduvaĺnyk.

Mašyna výavylasia na ridkisť vdaloju. Ekipaž ozbrojuvavsia karabinamy i ručnymy kulemetamy, jakymy možna bulo cilkom uspišno vidstriliuvatysia vid protyvnyka.

U hrudni 1914 bombarduvaĺnyky buly zvedeni v jedynu eskadru, i za vsiu vijnu do neji nadijšlo do 60 litakiv. “Illiu Muromcia” vykorystovuvaly i pislia Peršoji svitovoji – pid čas Hromadianśkoji vijny kiĺka litakiv potrapyly do Červonoji armiji.

Pry vsich talantach Sikorśkoho Rosija ne bula providnoju aviacijnoju deržavoju, i nezabarom inši zmohly nazdohnaty i obihnaty jiji.

Italijśký Caproni Ca.1 zletiv za rik pislia “Muromcia”, u brytanciv v 1915 roci z’javyvsia Handley Page Type O, technolohično blyźký do rosijśkoho litaka. Nimeččyna v 1917 roci otrymala velyký litak Gotha G.IV, jaký mih vže bombyty London zamisť ceppelina.

Na suši i na mori

Naspravdi spysok vijśkovych novovvedeń, ščo z’javylysia v Peršu svitovu, ne obmežujeťsia hazamy, tankamy, kulemetamy, dyryžabliamy i bombarduvaĺnykamy.

Rosijśki soldaty pozujuť poruč z novynkoju toho času – portatyvnoju radiostancijeju Markoni

U tu vijnu z’javylysia novi artylerijśki systemy, vkliučno z nadvažkoju nimećkoju “Paryźkoju harmatoju”, jaka obstriliuvala stolyciu Franciji.

U bij z nimećkymy ceppelinamy vstupaly vže litaky z peršych avianosciv. Na mori z’javylysia perši pidvodni čovny.

Pry tomu, ščo cia vijna byla vsi istoryčni rekordy za kiĺkistiu žertv, vona ž skolychnula svit nauky, liudstvo otrymalo masu korysnych myrnych technolohij, jaki dopomahaly potim riatuvaty žyttia.

Taki nespodivani vynachody jak zastibka-blyskavka, naručný hodynnyk, čajni paketyky i naviť hihijenični prokladky z’javylysia lyše zavdiaky tomu, ščo vlitku 1914 svit počav odnu z najbiĺš rujnivnych i kryvavych vojen.