Zaraz Perša svitova vijna asocijujeťsia u nas z neperedavanym žachom. Ale perše ž po-spravžniomu pravdyve zobražennia cioho žachu nehajno zaznalo suvoroji cenzury.

Koly dyvyšsia na dvi fihury na kartyni Kristofera Nevinsona “Šliachy slavy” (Paths of Glory), to vražaje budennisť smerti soldativ, jichnij zvyčajný, prozajičný kineć. Vony ležať dolilyć na pereoranij vybuchamy zemli, dvi liudyny v brytanśkij vijśkovij formi, jichni kasky ta hvyntivky valiajuťsia poruč u bahni.

Vony ne vidrizniajuťsia odyn vid odnoho, pozbavleni indyviduaĺnosti. Niščo ne hovoryť pro te, ščo vony buly kolyś osobystostiamy, ščo u nych buly imena, i sim’ji, i dytynstvo, i mriji, i liubov, i nadiji.

Vid livoho nyžnioho kuta, de pohliad vpynajeťsia v pidošvu čerevyka mercia na peredniomu plani, kompozycija budujeťsia po diahonali vhoru-vpravo, do druhoho vbytoho, jaký ležyť holovoju u napriamku do nas. My bačymo joho temnu makivku, ale Nevinson ne daje možlyvosti zahlianuty v oblyččia.

U vbytoho nemaje ani oblyččia, ani osobystosti, ani biohrafiji. Ani koliorom, ani teksturoju, ani naviť obrysamy ci mertvi tila ne vydiliajuťsia na zemli, jaka nezabarom jich pohlyne. Vony vže jiji častyna.

Koly ja praciuvav vijśkovym korespondentom VVS, ja bačyv podibni sceny. Nemožlyvo pereplutaty neščodavno zahybloho zi spliačym – vony jakoś po-osoblyvomu, šokujuče, hipnotyčno nežyvi. Odnoho razu mene bukvaĺno pronyzala, zdavalosia b, neznačna detaĺ – šnurky, zav’jazani kiĺka hodyn tomu. Paĺci, ščo zrobyly ce, teper neruchomi. Jaki navyčky navik zastyhly v zacipenilych muskulach? Čy mohly ci paĺci šče vranci probihtysia klavišamy fortepiano? Zi smertiu odnijeji liudyny znykaje cilý vsesvit.

U toj čas kartyna Nevinsona nažachala vladu krajiny. Joho vidpravyly na Zachidný front vijśkovym chudožnykom – vid departamentu propahandy. I perši roboty duže vrazyly čynovnykiv. Jich rozhliadaly jak duže korysni dlia pidvyščennia bojovoho duchu brytanciv. Nevinson na slavu popraciuvav dlia vystavky pid nazvoju “Brytanija – pracia ta idealy” (Britain’s Efforts and Ideals). V odnij joho seriji buly vidobraženi etapy budivnyctva litaka. Tam buly taki roboty, jak “Zbirka dvyhuna” abo “Acetylenový paĺnyk” – vse ce buly dobrotni maliunky, ščo zaklykajuť do podvyhiv.

U pole zoru vijśkovych vin potrapyv pislia toho, jak stvoryv seriju kartyn na samomu počatku vijny. Todi, v 1914-15 rokach, vin pišov na front dobrovoĺcem i praciuvav vodijem na švydkij. Ce buly jaskravo vyraženi modernistśki tvory.

Na odnij z kartyn, jaka nazyvajeťsia “Mitraĺjeza” (La Mitrailleuse, fr. – Kulemet), četvero soldativ – odyn mertvý, troje žyvych – zobraženi v kulemetnij komirci.

Ce, napevno, joho perša sproba zobrazyty sučasnu vijnu – todi vona, jak teper uže zrozumilo vsim, buduvalasia na industrializaciji ta mobilizaciji, orhanizovanij za pryncypom promyslovoho vyrobnyctva.

Na polotni ci četvero namaliovani odnakovo čitkymy, nezhrabnymy i žorstkymy linijamy, jak i kulemet, jakym vony ozbrojeni. Liudy razom z potužnoju zbrojeju, jaku daly jim v ruky, robotyzovani do stanu detalej dobre vidrehuliovanoho mechanizmu, ce rozum, vkladený do mašyny, stvorenoji dlia vbyvstva.

“Vsi chudožnyky zobov’jazani jty na front, – vojovnyčo zajavliav todi Nevinson. – Ščob zmicnyty svoju majsternisť šliachom pokloninnia syli duchu i tila, bezstrašnomu pošuku pryhod, ryzyku i smilyvosti, ščob zviĺnyty sebe vid jarma profesoriv, archeolohiv, Cycerona, antykvariv i šanuvaĺnykiv spravžnioji krasy”.

Ce možna pobačyty i na sučasnij vijni – liudej z vrazlyvoji ploti i krovi, čýi žyvi paĺci zberihajuť u m’jazovij pam’jati neskinčenni talanty i navyčky, ale jaki staly častynoju velyčeznoho i bezžaĺnoho mechanizmu.

Jakoś navesni 2003 roku, čerez kiĺka dniv pislia zakinčennia vtorhnennia do Iraku i symvoličnoho povalennia statuji Saddama Chusejna, ja povertavsia do svoho nomeru v hoteli “Palestyna”, velykij betonnij bahatopoverchivci, jaka vysočije nad buro-zelenym berehom ričky Tyhr i sujetoju bahatoliudnoho Bahdada.

“Zbirka dvyhuna” i “Acetylenový paĺnyk” – dobrotni maliunky, ščo zaklykajuť do podvyhiv

Na skladi zbroji v odnomu z žytlovych kvartaliv mista ščojno prolunav duže syĺný vybuch. Susidni budynky, jaki perežyly tyžni bombarduvannia sojuznykiv, buly zrujnovani. Bahato simej zahynuly v povnomu skladi.

Ale oś, ščo mene vrazylo, – jak švydko hniv natovpu buv spriamovaný v “potribne” ruslo. Protiahom hodyny orhanizuvaly “spontannu” demonstraciju irakciv. Sotni, a može buty, j tysiači liudej jšly z uže nadrukovanymy plakatamy ta lystivkamy, ščo zvynuvačujuť amerykanciv u tomu, ščo ti navmysno narazyly žyttia irakciv na smerteĺnu nebezpeku. JA jšov razom z nymy, brav u nych interv’ju dlia telebačennia. I odyn čolovik skazav meni harnoju anhlijśkoju, ščo “Spolučeni Štaty Ameryky je vorohom islamu – tak napysano v Sviaščennomu Korani”.

U večirniomu reportaži dlia odnoho z telekanaliv VVS ja peredavav: “Vybuch sprovokuvav spalach hnivu ščodo SŠA. Cej spalach buv zrežysovaný protiahom hodyny. Ščob peretvoryty jiji na vojovnyču demonstraciju proty amerykanciv, bahato času ne bulo potribno. Siohodni ščo b ne skazaly SŠA, ce prozvučyť na tli potužnoho antyamerykanśkoho choru”.

I oś posered vsioho cioho šumu ja povertavsia do svoho vidnosno spokijnoho nomeru v hoteli “Palestyna”. Elektryky ne bulo. Soniačni promeni stelylysia horyzontaĺno v zaporošenych i ťmianych korydorach, i v kinci prochodu, poruč zi svojeju kimnatoju ja pobačyv dvi postati. Koly ja pidijšov, ja zrozumiv, ščo ce soldaty – jichnia forma bula zabrudnena pryberežnym brudom Tyhra, i ce amerykanci – vony trymaly v rukach amerykanśki šturmovi hvyntivky.

Jichnia prysutnisť bula strašnoju. Ale tiĺky doty, doky vony ne zahovoryly. “Ser”, – skazav odyn z nych tycho i sorom’jazlyvo. JA pobačyv, ščo vony molodi, šaleno molodi, napevno, rokiv dev’jatnadciaty, – juni, sviži oblyččia, dovhi, chudi i nezmicnili tila – ne biĺše, niž prosti chlopčaky, odiahneni v pusteĺný kamufliaž. “Ser, – prodovžyv vin, – my čuly, u vas je suputnykový telefon. Nam ne davaly zatelefonuvaty dodomu vže čotyry misiaci”.

Ce buly lyše perši lastivky. Najblyžčymy tyžniamy do mene v kimnatu potiahnulysia j inši molodi amerykanśki soldaty, jaki prosyly daty podzvonyty dodomu. Ščo mene najbiĺše vražalo – vony zavždy dzvonyly materiam. Z inšoho kincia kimnaty bulo čuty hudok telefonu de-nebuď v Kentukki abo Ajdacho. Chlopeć hovoryv “pryvit, mam!”, A potim – schvyliovaný, zdyvovaný zojk v trubci.

Oś cia hromizdka vijśkova mašyna, jaka na našych očach zbyrala sama sebe po častynach v Kuvejti z usim jiji vijśkovym zalizom i dyscyplinoju, rišučistiu i viroju u vlasnu pravotu, vona, kineć-kincem, skladalasia z takych chlopčakiv, jaki nuďhuvaly za svojimy materiam biĺše, aniž za buď-kym.

JA dumaju pro cych dvoch molodych liudej z nevinsonivskoho polotna “Šliachy slavy”, čýich imen ja nikoly ne diznajusia. Nazvaty tak kartynu Nevinsona nadychnuv virš Tomasa Hreja “Elehija. Siĺśke kladovyšče”

Deržavnym cenzoram ne spodobalysia “Šliachy slavy”. Vony vyznaly polotno škidlyvym dlia vijśkovoho duchu i vidmovylysia platyty Nevinsonu. Ale vin vse odno vkliučyv joho do ekspozyciji svojeji peršoji vystavky vijśkovych kartyn v Londoni v 1918 roci. Robota bula zaklejena poperek šyrokoju paperovoju stričkoju, na jakij bulo napysano: “Zaboroneno cenzuroju”. Pislia čoho jomu vynesly dohanu i za pokaz zaboronenoji kartyny i, jak ne dyvno, za publične vykorystannia terminu “cenzura”. Ale polotno v rezuĺtati kupyv Imperśký vijśkový muzej, de vono eksponujeťsia dosi.

Ščo stalosia z Nevinson, vojovnyčym molodym čolovikom, jaký na samomu počatku vijny hovoryv pro smilyvisť, ryzyk i doblesti? Ščo zmusylo joho naprykinci vijny vidmovytysia vid žorstkoho modernizmu i stvoryty ciu tychu, sumnu kartynu – zobrazyty dvoch nevidomych chlopciv u hriaziuci Zachidnoho frontu?

U zonach vijśkovych konfliktiv našoho času ja znovu i znovu dyvuvavsia ciomu pojednanniu nižnosti molodosti i hrubosti bytvy – nevažlyvo, u okupantiv abo partyzan. Mene zacikavylo te, jaký mahnetyzm maje vijna dlia ujavy molodych čolovikiv.

Na samomu počatku ostannioho stolittia poet Aĺfred Chausman napysav ce nevelyký virš, na jake joho nadychnulo vijśkove kladovyšče Peršoji svitovoji vijny:

My ridnu zemliu ne mohly zhańbyty,

I mertvi ležymo teper navznak.

To ne taka važlyva štuka – žyty,

Ta v junosti my dumaly ne tak.

(Pereklad VVS Ukrajina)

Vsioho čotyry riadky. V oryhinali anhlijśkoju movoju u virši lyše 39 sliv, uziatych z povsiakdennoho žyttia. Odnak poetu vdalosia peredaty nymy nejmovirnu kiĺkisť niuansiv – strachu, mudrosti i počuttiv.

Hromizdka vijśkova mašyna, jaka zbyrala sama sebe po častynach v Kuvejti, kineć-kincem, skladalasia z takych chlopčakiv…

Ale ce počuttia staroji liudyny. Molodosti nevidoma joho potajemna tuha. U 1915 roci, koly poet Rupert Bruk pišov do armiji, vin napysav svojemu druhovi, ščo vijśkova služba – “ce jedyne teper žyttia dlia mene. Navčannia dajeťsia z krov’ju. Ale na službi z’javliajeťsia počuttia tovarystva, počuttia nastiĺky hostre, ščo joho ne porivniaty ni z čym u sviti. Jakby ja ne potrapyv siudy, moje žyttia bulo b doskonalymy torturamy. Čy ne najhirše misce i čas dlia smerti – Beĺhija v 1915 roci, čy ne tak? Cej svit zaspokojiťsia pislia vijny. Dlia tych, chto zmože ce pobačyty. Tak jdy i pomry na vijni. Oś ce bude veselo!”.

Čomu molodi liudy – zokrema, molodi čoloviky – chočuť jty na vijnu? Čomu vony tak bojaťsia propustyty ti bytvy, v jakych b’jeťsia jichnie pokolinnia? Čomu i ja, koly z’javylasia možlyvisť staty vijśkovym reporterom, odrazu ž vchopyvsia za neji?

“Mij druh Džordž, amerykanśký reporter, rozpovidav, ščo vin ne mih hovoryty pro Irak ni z kym z tych, chto tam ne buv. JA jomu skazav, ščo ne mih rozmovliaty z takymy liuďmy vzahali ni pro ščo“

Soldaty ta vijśkovi reportery – ce ne odne i te same. Soldaty beruť učasť v boju. Vijśkovi korespondenty, jak i vijśkovi chudožnyky, stajuť joho svidkamy. Odnak krim cijeji fundamentaĺnoji vidminnosti isnuje bahato čoho, ščo nas, jak meni zdajeťsia, ob’jednuje.

Svij peršý dosvid roboty na vijni ja zdobuv u 1991 roci. JA perebuvav u stolyci Jordaniji, koly počalasia operacija po vydvorenniu irakśkych vijśk z Kuvejtu.

My chotily pokynuty Amman opivnoči i peretnuty kordon z Irakom na svitanku. U nas buly dvi vantaživky. Odnu my zapovnyly charčamy, vodoju ta obladnanniam. Druhu zavantažyly kanistramy z benzynom. Jichaty my maly po šose, jake nazyvaly “doroha “Skad “- sotni kilometriv pusteleju pid postijnym obstrilom. I distatysia nam potribno bulo do mista, jake vže majže zrivnialy z zemleju postijnymy avianaliotamy.

Odyn z koleh syĺno sumnivavsia v dociĺnosti cioho zachodu. “Naviščo my ce robymo? – skazav vin. – Ce ž boževillia”.

JA na jakuś myť rozhubyvsia, meni zdalosia, ščo ja ne znaju, ščo skazaty. Ale potim raptom zrozumiv, ščo vže holosno vidpovidaju jomu: “Tomu ščo same za cym my i prypchalysia v taku dalečiń. I tomu ščo ja sobi ne probaču, jakščo včyniu inakše. Jakščo ja vyberu bezpečne i spokijne žyttia, to budu znaty, ščo ne projšov vyprobuvannia”.

Ce bulo svoho rodu vidlunniam tych sliv Ruperta Bruka, skazanych v 1915 roci: “Jakby ja ne potrapyv siudy, moje žyttia bulo b cilkovytymy torturamy”.

Tak my i vyrušyly v ciu nič. Peretnuly kordon na svitanku, movčky sydily i prydyvlialysia, poky naša mašyna kotylasia v same serce voroha.

Do 1917 roku Nevinson vže projšov šliach vid Ruperta Bruka do Aĺfreda Chausmana, vid junaćkoho zachoplennia do strachu, zasnovanoho na dosvidi. Dumaju, ščo meni tež znajomý cej šliach.

Nevinson výavyvsia blyźkym do nastroju nabahato biĺš vidomoho chudožnyka časiv Peršoji svitovoji Pola Neša, jaký pysav: “JA biĺše ne chudožnyk. JA poslaneć, jaký nese slovo tych, chto b’jeťsia, tym, chto choče, ščob vijna tryvala vično. Moje poslannia bude slabkym i nevyraznym, ale v niomu je strašna pravda, i vona spalyť jichni nyźki duši”.

“JA poslaneć, jaký nese slovo tych, chto b’jeťsia, tym, chto choče, ščob vijna tryvala vično”, – pysav Pol Neš

Cia nevidpovidnisť miž sprýniattiam vijny na fronti i v tylu meni dobre znajoma.

Bahato rokiv tomu liudy povertalysia z vijny poviĺno – vony plyvly na korabli abo ž dovho jichaly po suši. Bulo dostatnio času na te, ščob adaptuvatysia, skynuty napruhu, prystosuvatysia do myrnoho žyttia. Siohodni vse vidbuvajeťsia nabahato švydše.

Oś neščodavno ja sydiv u pidvali v stolyci Afhanistanu Kabuli, a po susidstvu pidryvaly sebe pidryvnyky-samohubci. Chvylia nasyĺstva kotylasia čerez centr mista, i v našomu pidvali vidčuvavsia strašný zapach smerti – jidký smorid zhoriloho porochu bukvaĺno prypikav jazyk do hortani. A 36 hodyn po tomu ja vže sydiv u koktejĺ-bari v šykarnomu hoteli v Dubaji v otočenni jaskravych molodych žinok i bezturbotnych čolovikiv. 36 hodyn. Mene prosto pereneslo z seredniovičnoji vijny v jakuś inšu reaĺnisť.

Soldaty ta vijśkovi reportery často rozpovidajuť pro ce počuttia – rozryv z reaĺnistiu. Nevinson tež povynen buv znaty ce z osobystoho dosvidu.

Blyskučý amerykanśký hazetný reporter Dekster Filkins tak opysuvav ce počuttia dezorijentaciji, jake u nioho z’javylasia pislia 10 rokiv roboty v Iraku i Afhanistani:

“Zvyčajno, mene často rozpytuvaly pro vijnu. Čy tak tam pohano, jak pro ce rozpovidajuť? JA zazvyčaj vidpovidav “tak, zvyčajno”, ale potim zupyniavsia. Nu, na počatku buvalo, kazav šče dvijko rečeń, rozpovidav odnu-dvi istoriji, dyvyvsia, jak rozšyriujuťsia jichni oči. My tam staly blyžčymy odyn do odnoho – reportery, soldaty, dyplomaty, ta prosto vsi, chto tam buv. Mij druh Džordž, amerykanśký reporter, jakoho ja zustričav v Iraku, rozpovidav, ščo vin ne mih hovoryty pro Irak ni z kym z tych, chto tam ne buv. JA jomu skazav, ščo ne mih rozmovliaty z takymy liuďmy vzahali ni pro ščo”.

Same tak. JA vpevnený, ščo vijśkovi chudožnyky, jaki maliuvaly okopy na Zachidnomu fronti 100 rokiv tomu, tež vidčuvaly ce. Same tak.

Kartynu Kristofera Nevinsona “Šliachy slavy” možna pobačyty v Imperśkomu vojennomu muzeji z 19 lypnia v ramkach vystavky “Pravda i pam’jať: brytanśke mystectvo časiv Peršoji svitovoji vijny”