Image copyright
Getty

U červni 1952 deputat parlamentu vid Konservatyvnoji partiji perekonuvav prem’jer-ministra Vinstona Čerčyllia provesty rozsliduvannia dijaĺnosti komunistiv u Brytaniji. “U naši riady zatesalysia zradnyky, – pysav ser Voldron Smizers. – I nezvažajučy na te, ščo ja ne schvaliuju utysky svobody slova, z nymy potribno povodytysia jak zi zradnykamy”.

Cej lyst zberihavsia v odnij iz papok pana Čerčyllia, jaki lyše zaraz, čerez ponad 60 rokiv, staly dostupnymy v Nacionaĺnomu archivi. Dokumenty buly zakryti “na nevyznačený termin”, jak svidčyť napys na koryčnevij kartonnij papci.

Jak vvažajuť istoryky, ce čerez te, ščo mova jde pro dijaĺnisť kontrrozvidky MI-5, – a jichni dokumenty epochy cholodnoji vijny počaly rozsekrečuvaty lyše kiĺka rokiv tomu.

Image copyright
Rex Features

U 1952 roci pan Smizers zaklykav pana Čerčyllia zasnuvaty komitet pid holovuvanniam anhlijśkoho suddi abo korolivśkoho advokata, jaký proviv by šyroke rozsliduvannia komunistyčnoji aktyvnosti i vidzvituvav by pro rezuĺtaty prem’jer-ministru.

Ce buv čas, koly u SŠA senator Džozef Makkarti provodyv sluchannia za učastiu vysokoposadovciv na temu jmovirnoho pronyknennia komunistiv u rizni amerykanśki vidomstva, v peršu čerhu – v deržavni orhany.

“Pan Hoĺdberh – jevrej-komunist”

Osoblyve zanepokojennia pana Smizersa vyklykaly prychyĺnyky Komunistyčnoji partiji na VVS: “U razi vijny abo velykoji kryzy … ci druzi-poputnyky, ščo volodijuť tajemnymy znanniamy pro mechanizmy radiomovlennia, zmožuť protiahom pivhodyny pererizaty droty i poškodyty obladnannia, ščob serjozno uskladnyty movlennia”.

Image copyright
Getty

Vin dolučyv spysok spivrobitnykiv VVS, jaki, na joho dumku, buly komunistamy abo prychyĺnykamy komunistyčnych idej. Biĺšisť praciuvaly u neščodavno stvorenij Rosijśkij službi. Sered nych zhaduvavsia zokrema “pan Hoĺdberh – jevrej, jaký kontroliuje pidbir prohram i je komunistom”.

Jdeťsia pro Anatolija Hoĺdberha – holovu Rosijśkoji služby Bi-bi-si protiahom bahatioch rokiv, duže važlyvu i vplyvovu postať.

Cej lyst sturbuvav Čerčyllia – nastiĺky, ščo vin napravyv zapyt iz dodatkom spysku imen do MI-5, čerez ministerstvo vnutrišnich sprav, dlia podaĺšoho rozsliduvannia.

U vidpovidi ministerstva jšlosia, ščo turbuvatysia prem’jer-ministru ne varto: “Vyvažena dumku Služby bezpeky poliahaje v tomu, ščo komunistyčný vplyv na VVS vyražený duže slabo i ne stanovyť serjoznoji zahrozy dlia bezpeky”.

Protiahom bahatioch rokiv MI-5 provodyla perevirky personalu VVS: zhidno z jichnimy vysnovkamy, iz zahaĺnoji kiĺkosti 12 200 liudej u štati korporaciji bulo vsioho 147 komunistiv, jmovirnych komunistiv čy tych, chto jim spivčuvaje. Holova ministerstva vnutrišnich sprav vvažav, ščo masštabne rozsliduvannia na zrazok toho, jake proponuvav pan Smizers, “može vyklykaty velyke sum’jattia, ne vykonavšy pry ciomu žodnych korysnych cilej”.

Paraleĺno z cym MI-5 zrobylo svij vysnovok ščodo spysku, skladenoho Smizersom. Zhidno z nym, nemaje žodnych svidčeń na korysť toho, ščo chto-nebuď z cioho spysku perebuvav u Komunistyčnij partiji. Anatolij Hoĺdberh, išlosia u niomu, v 1950 roci mav kontakty z odnym vidomym komunistom, jaký praciuvav na radianśke informbiuro, ale ne biĺše toho.

“Ne dav jim jak slid”

Kolyšnij holova Rosijśkoji služby Bi-bi-si Piter Frenkeĺ znav Anatolija Hoĺdberha duže dobre. “Vin buv pryholomšlyvym opovidačem, odnym iz kraščych, koho ja znav”, – kaže pan Frenkeĺ. Joho ne dyvuje, ščo pan Hoĺdberh kontaktuvav z radianśkymy žurnalistamy v Londoni: “Ce bulo častynoju joho roboty. Sam vin komunistom ne buv”.

Za slovamy pana Frenkelia, pan Hoĺdberh nikoly ne hovoryv pro jakiś svoji problemy z MI-5, prote vin znav, ščo dekomu joho ton zdavavsia zanadto m’jakym: “Vin ne dav jim jak slid”.

Metody pana Hoĺdberha buly akuratnišymy, prodovžuje Piter Frenkeĺ, – sluchaty liudej, a potim stavyty jim pytannia na kštalt: “Revoliucija povynna bula prynesty oś ce i oś ce. Ce výšlo?”

Pidchid pana Hoĺdberha buv uspišnym. Vvažalosia, ščo Rosijśka služba Bi-bi-si vyklykala biĺše doviry i pryvertala biĺše audytoriji, niž jiji supernyky, finansovani Vašynhtonom, – choča, bezumovno, točnych instrumentiv, ščob ce vymiriaty, ne isnuvalo. MI-5 i ministerstvo zakordonnych sprav dosiahly uspichu častkovo: u 1957 roci pana Hoĺdberha vse ž taky zmistyly z posady holovy služby i zalyšyly praciuvaty komentatorom.

Piter Frenkeĺ rozpovidaje, ščo joho poperednyk u Rosijśkij službi, kolyšnij oficer rozvidky MI-6 Oleksandr Liven buv nevysokoji dumky pro svojich kolyšnich koleh z MI-5. Vin radyv panu Frenkeliu ne doviriaty jichnim perevirkam personalu, a biĺše pokladatysia na rosijśkych spivrobitnykiv služby, jaki b “švydko zaniuchaly” zaslancia.

Čerčylĺ dav vidpoviď panu Smizersu, v jakij napysav jomu: “Mene zapevnyly v tomu, ščo vy perebiĺšujete masštab komunistyčnoho vplyvu, a takož u tomu, ščo isnujuť naležni plany z protydiji buď-jakij serjoznij zahrozi”.

100 liudej

Vodnočas pryvatný interes prem’jer-ministra do cioho pytannia zberihsia. Rokom pizniše vin poprosyv sekretaria kabinetu ministriv Normana Bruka diznatysia, skiĺky komunistiv čy tych, chto jim spivčuvaje, zalyšylosia sered spivrobitnykiv VVS.

Vidpoviď bula nastupna: 100 osib, z nych 60 na vidnosno nyźkych posadach. Iz 40 spivrobitnykiv, jaki zajmaly biĺš vidpovidaĺni posady, 31 liudyna bula zajniata v inomovlenni. Za joho slovamy, heneraĺný dyrektor VVS ser Ijen Džejkob buv obiznaný pro ryzyky – ščo ti možuť namahatysia vplynuty na zmist prohram. Odnak, povidomyv pan Bruk, vin, zvyčajno ž, je duže uvažnym ščodo najmenšych oznak cioho, i jomu bezumovno dopomahaje toj fakt, ščo vin v točnosti znaje, chto same perebuvaje pid pidozroju i jaki posady vony zajmajuť.

Ijen Džejkob i holova ministerstva vnutrišnich sprav buly proty “polityky vykorinennia”, oskiĺky pobojuvalysia, ščo zviĺnennia liudej čerez jichni polityčni pohliady “vyklyče taku polityčnu buriu, ščo vona prynese biĺše škody, niž korysti”.

Džyn Siton, avtorka knyhy “Livaky i zradnyky” pro politykiv i VVS, vvažaje, ščo ce cilkom brytanśký pidchid: trymaty pid nahliadom, zamisť toho, ščob vyhaniaty. Za jiji slovamy, siohodni taka blyźkisť miž VVS, uriadom i MI-5 mohla by vseliaty tryvohu, odnak ce bulo naslidkom Druhoji svitovoji vijny. Pan Čerčylĺ i pan Džejkob, napryklad, praciuvaly plič-o-plič, kaže pani Siton:

“Ce liudy, jaki razom projšly čerez časy zahaĺnonacionaĺnoho lycha … Jich turbuvaly odni j ti sami nebezpeky, u nych buly schoži pohliady na svit. U ciomu sensi robota MI-5 ne vyklykala u nych takoho počuttia tryvohy, jak u kohoś, chto vse žyttia praciuvav u večirnich telenovynach”.